De Overtoomse Sluis in de Kostverlorenvaart of Schinkel is tot 1921 de grens tussen de gemeente Amsterdam (links) en de gemeente Sloten (rechts). De sluis bevindt zich nét voor de Andreas Schelfhoutstraat, de eerste zijstraat rechts vlak vóór het nog steeds bestaande Aalsmeerse Veerhuis, dat uiterst rechts nog is te zien. Op deze foto uit de jaren '20 is de ophaalbrug vlak voorbij de sluis al vervangen door een nieuwe brug iets meer noordwaarts, dus net buiten beeld. De beide hoge huizen links op de achtergrond staan ter weerszijden aan het begin van de Amstelveenseweg. Op die plek lag jaren eerder nog een andere gemeentegrens, die met Nieuwer-Amstel. Vandaar de 'Dubbele Buurt', waarmee dit grensgebied van 3 samenkomende gemeentes toen werd aangeduid.
Gepubliceerd op 9 december 2020
Op 1 januari is het precies 100 jaar geleden dat Amsterdam een enorme gebiedsuitbreiding kreeg. Vijf omliggende gemeentes werden compleet door de stad ingelijfd, en daarmee dus opgeheven. Daarnaast moesten zes andere gemeentes delen van hun gebied afstaan. Alles bij elkaar werd Amsterdam 100 jaar geleden door de annexaties van zijn 11 buurgemeentes in één klap vier keer zo groot!
Amsterdam vóór 1921 betrof alleen het gele gebied. Op 1 januari 1921 werden alle gebieden met een andere kleur geannexeerd, inclusief een stuk van Het Y en de Zuiderzee.
De 5 aangrenzende gemeentes die door annexatie op 1 januari 1921 geheel worden opgeheven zijn Sloten, Watergraafsmeer, Buiksloot, Nieuwendam en Ransdorp. De andere aangrenzende gemeentes die geamputeerd worden zijn Westzaan, Zaandam, Oostzaan, Diemen, Ouder-Amstel en Nieuwer-Amstel. In één klap wordt het Amsterdams grondoppervlak uitgebreid van 4.630 naar 17.455 hectare. En met alle 36.000 inwoners uit deze randgemeentes tezamen stijgt de Amsterdamse bevolking met 5 (!) procent van ca. 640.000 naar 676.000.
Amputatie
Eerder, eind 19e eeuw, is de stad dan al uitgebreid met delen van deze buurgemeentes: zo moest Sloten al eerder stukken afstaan voor de Spaarndammerbuurt en de Staatsliedenbuurt. En Nieuwer-Amstel werd geamputeerd voor de bouw van Oud-West, Oud Zuid, De Pijp en de Rivierenbuurt. De gemeente Nieuwer-Amstel, die het raadhuis destijds bewust zo dicht mogelijk tegen de grens met Amsterdam bouwde aan de Amsteldijk hoek Tolstraat, heeft op deze wijze echter maar enkele jaren weerstand tegen zijn opdringerige grote broer kunnen bieden.
Annexatie als wens...
Opvallend bij deze grote annexatie van 1921 zijn de verschillen in reacties van de bewoners van de op te heffen gemeentes. De dorpen in Noord zijn blij, de overige bieden min of meer felle weerstand. Dat de drie voormalige gemeentes ten noorden van het IJ geen weerstand bieden, heeft alles te maken met de armoede in het dunbevolkte Waterland, nog eens verergerd door de watersnoodramp van 1916 waarbij het zoute zeewater (van de Zuiderzee, want nog geen Afsluitdijk) alle agrarische grond deed verzilten. Aansluiting bij Amsterdam is daarom de wensdroom van de bewoners die nu uit kan komen...
Krantenberichtje in 'De Tijd' van 29-12-1920 over de bij 'Wet van 28 Dec. 1920' aangenomen annexatie.
Annexatie als bedreiging
De gemeenten Sloten en Watergraafsmeer zitten in een heel andere situatie. Hun randgebieden tegen de grote stad zijn al uitgegroeid tot forenzenwijken van Amsterdam hetgeen de welvaart van de gehele plattelandsgemeente ten goede komt. De annexatie brengt hier dan ook geen financieel voordeel. De agrarische bevolking ziet de aansluiting bij de grote stad vooral als een bedreiging voor het plattelandskarakter. Hoezeer Watergraafsmeer de afbouw als zelfstandige gemeente beleeft, compleet met een begrafenis op oudejaarsdag 1920, is te lezen op https://annexaties1921.com/watergraafsmeer/
Een heuse begrafenis van de gemeente Watersgraafsmeert op oudejaarsdag 1920 langs de Middenweg.
De verrader van Sloten
Hoe anders loopt dat allemaal in de gemeente Sloten. Ook hier is de weerstand tegen de annexatie groot. Maar wat de kwestie nog verergert, is het optreden van de Slotense wethouder Willem Hendrik de Buisonjé. Omdat hij daarnaast ook nog Tweede Kamerlid is, speelt hij bij de behandeling van de naderende annexatie een wel heel bedenkelijke rol door in het Parlement te verkondigen dat de meerderheid van de gemeente Sloten hiermee instemt! Gevolg hiervan is dat een amendement van een collega-Tweede Kamerlid, nl. om alleen het min of meer verstedelijkte grensgebied van Sloten bij Amsterdam te voegen, hierdoor geen kans meer krijgt. De Buisonjé gaat vanaf dat moment de geschiedenis in als de 'verrader van Sloten'...
Uitstel van executie?
Interessant bij dit alles is vooral ook de hele geschiedenis rond deze 'verrader' in de jaren rond 1920. Slotenaar Kees Loogman dook in diens persoonlijke historie en dan wordt duidelijk wat er in zijn privé- en zakelijk leven allemaal voorafging. Lees het op https://slotenoudosdorp.nl/het-verhaal-van-willem-de-buisonje-de-man-die-sloten-verraadde/
Het blijft natuurlijk koffiedik kijken wat er gebeurd zou zijn, als De Buisonjé in de Tweede Kamer wél de juiste mening van Sloten had ingebracht. Wie weet was de annexatie dan tóch beperkt gebleven tot de buurt rond de Admiraal de Ruyterweg (waar de tram naar Zandvoort al reed) en de buurt rond de Sloterkade. Maar in dat geval zou de annexatie jaren later toch zeker opnieuw zijn doorgerold tot de ringvaart van de Haarlemmermeer. En... zou het tuinstadplan van Van Eesteren in de jaren '30 er dan heel anders hebben uitgezien...?
30 jaar wachten
Dat het nog minstens 30 jaar gaat duren eer het agrarische Sloten onder het zand zal verdwijnen is bij de annexatie in 1921 niet voorzien. In de jaren '20 ontwikkelt de gemeentelijke afdeling Publieke Werken bouwplannen voor Nieuw-West die echter door het Rijk worden afgeschoten. De latere plannen van de gerenommeerde planoloog Cornelis van Eesteren kunnen wél genade vinden, maar dan zijn de crisisjaren '30 al aangebroken, gevolgd door de oorlog. Pas na de bevrijding komen de plannen uit de jaren '30, al of niet aangepast, tot verdere ontwikkeling om vanaf begin jaren '50 te worden uitgevoerd met als eerste de opening door Koningin Juliana van Tuinstad Slotermeer op 7 oktober 1952. Het gezin Reusch, de eerste bewoners van Nieuw-West aan de Walraven van Hallweg 5, krijgt die middag een uur lang de Majesteit op theevisite!
Koningin Juliana met burgemeester d'Ailly op bezoek bij de eerste bewoners van Slotermeer.
Zand erover
De vijftiger jaren staan helemaal in het teken van de grote metamorfose: boerderijen en tuinderijen worden onteigend, de agrarische grond met zijn kenmerkende middeleeuwse slotenverkaveling verdwijnt definitief onder het zand waarna in hoog tempo de bouw van Nieuw-West volgt. Als kind, wonend in de Zeilstraat, herinner ik me nog altijd het eeuwige geluid van het gehei bij het ontwaken 's morgens in alle vroegte, dat vooral bij westenwind goed hoorbaar was.
Langs het tuinpad van mijn vader...
Toen ik in 1971 in het dorp Sloten mijn onderwijsloopbaan startte, werd mij alras duidelijk wat deze annexatie, precies 50 jaar daarvóór, met de bevolking had gedaan. Het welbekende lied van Wim Sonneveld over 'het dorp' met de 'boerenkinderen in de klas' leek toen welhaast helemaal op het dorp Sloten van toepassing. En laat nu zelfs op youtube een filmpje van Sloten staan met als achtergrondmuziek dit lied van Wim Sonneveld! Kijk en luister op https://www.youtube.com/watch?v=ygbWAfGphOI&t=10s
Steeds weer verkassen
De kinderen op mijn eerste school waren bijna zonder uitzondering afkomstig uit tuindersgezinnen, en grotendeels dichtbij of verder weg familie van elkaar. Evenals hun ouders bleken ook zij een zekere afkeer van de grote stad te hebben ontwikkeld. De meesten kwamen bovendien nooit of nauwelijks in de stad. Zoetjesaan werd mij duidelijk hoe hun ouders en grootouders, soms meer generaties achtereen, steeds (soms letterlijk) hebben moeten verkassen wegens wéér een stadsuitbreiding. Uiteindelijk konden zo'n 100 tuindersgezinnen een plek krijgen aan de Louwesweg, in de jaren '50 speciaal ingericht als nieuw tuinbouwgebied voor de verdreven tuinders. Dat gebeurde notabene met de toezegging van Landbouwminister Marijnen dat zij hier 'voor eeuwig op hun plaats zouden komen' zonder nóg eens verdreven te worden voor wéér een nieuwe stadsuitleg. We weten inmiddels allemaal hoe dat medio jaren '80 is afgelopen...
Ook een vorm van annexatie: massale sloop -al na 30 jaar- van het Tuinbouwgebied Sloten om plaats te maken voor de bouw van Nieuw-Sloten (Foto's: Studio Koning, 1989).
Speciale annexatiewebsite!
Na 100 jaar annexatie is er nog voldoende te zien en te beleven als uitvloeisel van de strijd tussen 'stad en land'. Het streven van de kleine plattelandsdorpen langs de gemeentegrens om hun eigen identiteit te behouden is in dit verband heel herkenbaar. Niet voor niets hebben deze oude dorpen hun eigen organisaties met hun websites waarmee zij hun cultuurhistorische identiteit kracht bijzetten. Vanwege het naderende eeuw'feest' van de annexatie heeft maandblad 'Ons Amsterdam' het decembernummer er grotendeels aan gewijd (zie https://onsamsterdam.nl/annexaties-1921-de-verrader-van-sloten-bijna-geen-mens-wilde-bij-amsterdam-horen) en is er sinds kort zelfs een speciale website waar elk geannexeerd dorp van toen en nu zich presenteert, zie https://annexaties1921.com/
Gevelsteen gered
In alle geannexeerde gemeentes komen op 31 december 1920 de respectievelijke gemeenteraden voor de laatste maal in vergadering bijeen. In Sloten gebeurt dat o.l.v. burgemeester Jonkheer A.H.P.K. van Suchtelen van de Haare, die hierdoor al op 51-jarige leeftijd op wachtgeld komt. Sinds 1909 is hij burgemeester van Sloten, daarvoor vanaf 1898 op Urk. In Sloten ontbreekt op die laatste raadsvergadering op oudejaarsdag 1920 -hoe kan het ook anders- de 'verrader'.
Het raadhuis van de gemeente Sloten stond in Sloterdijk, vlak naast de oude spoorwegovergang. Bij de afbraak van het raadhuis wordt de gevelsteen met het wapen van Sloten gered. Deze is nu veilig ingemetseld in het gemaalgebouw van de Akersluis die nu de grens vormt tussen Sloten en Osdorp.
De achterzijde van het voormalig gemeentehuis van Sloten te Sloterdijk, vlak naast de spoorlijn naar Haarlem (geheel rechts buiten beeld).
Het raadhuis nog als hulpsecretarie in 1942.
Vlak voor de afbraak in 1956. De gevelsteen met het gemeentewapen is op beide foto's nog steeds zichtbaar.
Direct links na de spoorovergang het vml. gemeentehuis, rechts de bakker met het welbekende Sloterdijks krentenbrood.
Bij de afbraak van het raadhuis van Sloten is de gevelsteen met het gemeentewapen veilig gesteld en later in de muur van het gemaal aan de Akersluis geplaatst. Nog niet zo heel lang geleden is de steen ter vergroting van de zichtbaarheid van kleuren voorzien.
Plaatsnaambord terug!
Begin dit jaar is op de Akersluis het plaatsnaambord 'Sloten' geplaatst, natuurlijk flink opgeschoven vanaf die andere sluis, de Overtoomse Sluis, waar 100 jaar geleden nog de grens van de gemeente Sloten was. De voorvechters van deze onlangs verschenen plaatsnaamborden (er staan er 7 rond het dorp!) hebben echter wel de ondertitel 'Gemeente Amsterdam' moeten tolereren. Maar in ieder geval: na 100 jaar annexatie dus tóch nog een stukje erkenning...
Een van de zeven toegangswegen naar Sloten waar dit jaar officiële plaatsnaamborden zijn neergezet, zoals hier bij de Akersluis.
Alles rond de annexaties van 1921 lees je met dagelijks nieuwe artikelen op https://annexaties1921.com/
Alle zwart-witfoto's en plattegrond tenzij anders vermeld: Stadsarchief Amsterdam. Alle kleurenfoto's: Theo Durenkamp
Door op de foto's te klikken kun je ze vergroten.